Izba Pamięci Ziemi Mszczonowskiej
Mszczonowska Zapałczarnia
Z oficjalnych źródeł wynika, że fabryka zapałek w Mszczonowie istniała w latach 1879 - 1933 roku. Data jej powstania wzbudza jednak pewne kontrowersje, gdyż w 1874, a więc pięć lat wcześniej - w „PRZEGLĄDZIE GUBERNI WARSZAWSKIEJ” pojawia się informacja o zapałczarni, która zatrudniała wtedy 15 osób i dawała roczną produkcję w wysokości 5200 rubli. Według zapisu w „PRZEGLĄDZIE...” Fabryka ta była pierwszym, ważniejszym zakładem przemysłowym Mszczonowa.
Dyskutować też można nad tym, czy fabrykę we wczesnej fazie jej działalności rzeczywiście należy określać mianem „mszczonowskiej”, gdyż w 1894 roku w pozycji „Pamiatnaja Kniżka... 1894.” jako miejsce jej lokalizacji podano wieś Józefpol, w gminie Radziejowice. Na niemałe trudności natrafić także można podczas ustalania listy kolejnych właścicieli zakładu. Zapałczarnia pierwotnie należała do Ludwika Schellera. Za jego czasów produkowano w niej zapałki siarkowe i salonowe na sposób wiedeński.
Już w 1894 roku odnotowano, że przeszła ona na jego spadkobierców, a następnie spłonęła. Dokładna data pożaru nie jest znana. W źródłach można natomiast znaleźć informację, że po długim okresie przestoju spowodowanym tą tragedią zakład wznowił działalność „dopiero” w 1910 roku i rozpoczął wtedy produkcję zapałek na sposób szwedzki. W tym czasie jego właścicielem była firma - Zakłady Przemysłowe „Mszczonów”, P.Czerski, L. Chmielewski i S-k.
Jak wynika z artykułu „Mszczonów Fabryka Zapałek” zamieszczonego ok. roku 1920 w piśmie „Świat” oraz z opracowania „Przemysł i handel Królestwa Polskiego”A.R Soroki wydanym w Warszawie - kolejny właściciel zapałczarni Z. Muśnicki i Spółka. Zakład zarządzał nią do roku 1913. Następnie zapłczarnia prowadzona była „ pod firmą W.Nowakowski, P.Czerski i Spółka, Zakłady Przemysłowe „Mszczonów”, będąc własnością spółki firmowo komandytowej pod tą samą nazwą”. (cyt z artykułu „Mszczonów Fabryka Zapałek” zamieszczonego ok. roku 1920 w piśmie „Świat”) . Od 1922 zapałczarnia przynależała do Zjednoczonych Polskich Fabryk Zapałek "Błonie", "Mszczonów" i "Br.Stabrowscy" SA. W 1925 roku zakład przejął Polski Monopol Zapałczany.
Na skraju katastrofy
Niewiele brakowało, aby w 1915 roku fabryka zapałek w Mszczonowie przestała istnieć. Na terenie całego zaboru rosyjskiego wraz z cofającą się carską armią przemieszczały się oddziały saperów, które demolowały fabryczne urządzenia lub wywoziły je na frontowe tyły, tak aby nie wpadły one w ręce niemieckie. Niszczycielskie działania były też zaplanowane w stosunku do mszczonowskiej zapałczarni. 12 lipca rosyjscy pionierzy zjawili się w mieście, aby wysadzić zakład. Carska armia obawiała się, że jej kajzerowscy przeciwnicy wykorzystają go później do produkcji amunicji. Na szczęście na skutek energicznych działań współwłaścicieli zapałczarni (W.Nowakowskiego i P. Czerskiego), przed ostatecznym terminem wyznaczonym przez wojsko, udało się wszystkie maszyny i urządzenia fabryczne przewieźć do Warszawy. Odstępujący od wykonania zadania „armijni burzyciele” pozostawili świadectwo, którego fotokopię prezentuję obok.
Zapałczarnia znana nie tylko w kraju
23 listopada 1916 roku pod okupacją niemiecką zapałczarnia wznowiła swoją produkcję. Wytwarzane wtedy zapałki miały na etykiecie napis : „NUR FÜR MILITÄR”. Produkcję prowadzono także zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Jak wynika z relacji państwa Barbary i Bronisława Radkiewiczów (mieszkańców Mszczonowa) w okresie międzywojennym zakład został nawet powiększony, poprzez dostawienie nowych hal. Jego zatrudnienie w porównaniu z okresem sprzed wojny także wzrosło. Autor mszczonowskiej monografii („Mszczonów. Dzieje miasta 1245-1989”) dr Jan Józefecki zajmując się tym zagadnieniem stwierdza: „Zatrudnienie zakładu mogło sięgać [...] ponad 100 osób, skoro w dniu 23 lutego 1919 roku delegaci zakładu przybyli na obrady Mszczonowskiej Rady Delegatów Robotniczych i zażądali, aby przyjęto również ich delegatów wybieranych w proporcji: 1 delegat na 50 zatrudnionych. W innym miejscu wspomniano, że w wyborach brało udział 200 robotników fabryki zapałek”. L. Goldstein w „Naszym zrujnowanym Mszczonowie” napisał, że przed wybuchem II wojny światowej w zapałczarni pracowało aż 1200 osób na trzy zmiany. Wszystko jednak wskazuje na to, że jest to liczba przesadzona. W szczytowym okresie działalności ok.1930 roku zakład zatrudniał bowiem 800 pracowników. W tej liczbie ponoć tylko osiem osób było pracownikami umysłowymi, a reszta zajmowała się produkcją. W tym czasie dyrektorem zapałczarni był jej były właściciel Piotr Czerski. Funkcję dyrektora powierzono mu zaraz po upaństwowieniu zakładu.
Rozbudowa opisana w „ŚWIECIE”
Dr Jan Józefecki przekazał Wirtualnemu Muzeum Ziemi Mszczonowskiej kopię artykułu< „Mszczonów” Fabryka Zapałek> z magazynu „ŚWIAT” (wydanego 25 marca 1922r.), w którym opisana jest uroczystość oddania do użytku nowo pobudowanego pawilonu zapałczarni. Jak z niego wynika było to prawdziwe święto dla całego miasta. Ceremonię poświęcenia pawilonu poprzedziła Msza Święta odprawiona w kościele parafialnym przez ówczesnego proboszcza ks. dziekana Zakrzewskiego. Uczestniczyli w niej „robotnicy fabryki, personel urzędniczy, współwłaściciele, prasa i grono gości”. Po nabożeństwie udano się do nowo pobudowanego pawilonu. Tam wszystkich przybyłych przywitał w imieniu załogi starszy mechanik Szynkiewicz, który wygłosił krótkie przemówienie. Następnie dwie robotnice wręczyły chleb i sól rodzicom chrzestnym zakładu, którymi byli pani Nowakowska i p. Czerski. Po dokonaniu poświęcenia obiektu przez dziekana Zakrzewskiego goście zostali podzieleni na grupy i udali się na zwiedzanie fabryki. J W przywoływanym artykule podano, że po rozbudowie fabryka mogła zatrudniać 300 osób. Wcześniej liczba robotników wynosiła 250. Na wyposażeniu zakładu były nowoczesne –jak na tamte czasy- maszyny IDEAL, „którym podaje się patyczki, a odbiera gotowe zapałki”. Maszyny umożliwiały produkcję na poziomie 500 000 pudełek dziennie. Były one sprzedawane nie tylko na rynku krajowym, ale trafiały także na eksport. Jeszcze przed rozbudową mszczonowska zapałczarnia była postrzegana jako ważny obiekt przemysłowy na skalę nie tylko regionu, ale całej Polski. Niestety dynamicznie rozwijającą się fabrykę często nękały pożary. Jak wynika z relacji mszczonowianki Stanisławy Jackowskiej- wybuchały one podczas rozruchów automatycznych linii produkcyjnych zamontowanych podczas rozbudowy zakładu. Właściciele zakładu znani byli ze swojego zaangażowania w sprawy miejskie. Szczególnie rodzina Czerskich zapisała się złotymi zgłoskami w międzywojennej historii Mszczonowa. Zapałczarnia gwarantowała mszczonowianom dobrą pracę za godziwą płacę. Jej pracownicy byli objęci opieką medyczną. Przychodnia zakładowa znajdowała się w wybudowanym z czerwonej cegły, parterowym budynku, jaki stoi do dziś przy ulicy Sienkiewicza (nr 32) Państwo Czerscy sponsorowali wiele miejskich przedsięwzięć. Z ich finansowego wsparcia korzystało m.in. mszczonowskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego SOKÓŁ.
Czy dlatego zlikwidowano zakład?
Fabryka zapałek w Mszczonowie została zamknięta w 1933 roku. Stało się to podobno na skutek nacisków szwedzko – amerykańskiego koncernu posiadającego w Polsce w tym czasie monopol na produkcję zapałczaną. Maciej Twardowski publicysta Życia Żyrardowa w jednym ze swoich tekstów napisał, że od zamknięcia mszczonowskiej zapałczarni uzależniano ponoć udzielenie Polsce kredytu.
Gratka dla filumenistów
Pudełka zapałek wyprodukowane w okresie przed Polskim Monopolem Zapałczanym są niezwykle rzadkie i stanowią nie lada gratkę dla polskich filumenistów. Posiadanie wszystkich etykiet z pudełek zapałek produkowanych w Mszczonowie byłoby prawdziwym skarbem. Niestety w zasobach mszczonowskich pasjonatów historii znajduje się tylko kilka takich okazów. Mają one nawet nienaruszone oznaczenia akcyzy. Mszczonowianie posiadają również pudełka produkowane w schyłkowym okresie działania zakładu (w czasie PMZ). Te pudełka mają na swoich etykietach charakterystyczne słoneczko na czerwonym tle.
oprac. Piotr Dymecki
