Izba Pamięci Ziemi Mszczonowskiej
Zbrodnie niemieckie dokonane w Mszczonowie i okolicach w 1939 roku
Jedne z pierwszych zbrodni wojennych drugiej wojny światowej dokonane zostały w Mszczonowie i jego okolicach. Na początku września na naszej ziemi hitlerowcy wykonali kilka zbiorowych egzekucji, w których zaginęło łącznie 18 osób. 18 września Niemcy dokonali też podpalenia mszczonowskiej synagogi (18 września), w której spalono żywcem około 20 miejscowych Żydów. Tych, którzy próbowali uciekać przez okna palącej się świątyni dosięgały niemieckie kule. Spalenia Żydów dokonano również 10 września w domu Wojnrajchów przy ulicy Sienkiewicza. Jak wynika z zeznań sądowych złożonych przez powojennego burmistrza Bronisława Romaszewskiego - po ugaszeniu pożaru ze zgliszcz kamienicy Wojnrajchów wydobyto ciała około 10 osób (częściowo zwęglonych zwłok kobiet i dzieci). Właściciel budynku Josek Wojnrajch (piekarz) i jego dwaj synowie zostali wtedy zastrzeleni przed swoim domem przez Niemców, należących do oddziału, jaki tego tragicznego dnia palił żydowskie kamienice w całym Mszczonowie.
Do rangi symbolu tragedii miasta wyrasta rozstrzelanie (11.IX) pod murem kościelnym- proboszcza Józefa Wierzejskiego, burmistrza Aleksandra Tańskiego i lekarza Stanisława Zarachowicza. Tych trzech najwartościowszych mieszkańców miasta oddało życie za atak na niemieckie oddziały 31 pułku Strzelców Kaniowskich, który przedzierał się przez Mszczonów w kierunku stolicy.
Piotr Dymecki
Poniżej zamieszamy listę osób, które zostały zgładzone w trakcie egzekucji 1939 roku, a także spis tych, którzy stracili życie podczas nalotów oraz innych zbrodniczych działań Wehrmachtu. Zaznaczamy, że na obu listach obok mszczonowian znajdują się także inne osoby, które wprawdzie nie były mieszkańcami naszego miasta, ale straciły życie na jego terenie. Dane do poniższej listy zostały zaczerpnięte z materiałów – Sądu Grodzkiego w Żyrardowie, Magistratu Miasta Mszczonowa oraz mszczonowskiej parafii przechowywanych w Arch. Państwowym m.st. Warszawy Oddział w Grodzisku Mazowieckim oraz w Instytucie Pamięci Narodowej.
* * *
*Egzekucja dokonana w Mszczonowie na targowicy przy ulicy Grójeckiej w dniu 8 września 1939, przez SS i żandarmerię polową (ofiary sprowadzone przez Niemców do Mszczonowa „od strony Grójca”, po egzekucji pochowane na nowym cmentarzu w Mszczonowie)
- Józef Piestrzeniewicz – żołnierz (Komenda Uzupełnień Łódź)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Żołnierz - lat około 30 (bez żadnych dokumentów)
- Jan Karczmarek (l-29) z Wielunia ( w dokumencie parafialnym lat 40—tych Jan Kaczmarek jest zapisany jako ofiara bombardowania z dnia 6 września)
- Jan Pietroń (l-39) – żołnierz pochodzący z Ostrzeszowa pow. Kępno ( w dokumencie parafialnym z lat 40—tych Jan Pietroń jest zapisany jako ofiara bombardowania z dnia 7 września i określa się go nie jako żołnierza ale jako robotnika z Ostrzeszowa)
- Michał Czepil (l. 27) – kanonier pochodzący z miejscowości Sielce z pow. Sokal (Ukrainiec) ( w dokumencie parafialnym z lat 40—tych Michał Czepil jest zapisany jako ofiara bombardowania z dnia 6 września i określa się go nie jako żołnierza ale jako robotnika z Sielc)
- Zdzisław Jankowski (l-23)- stolarz z Żyrardowa (w dokumencie parafialnym z lat 40—tych Zdzisław Jankowski jest zapisany jako ofiara bombardowania z dnia 7 września)
* Egzekucja dokonana w Mszczonowie przy kościele w dniu 11 września 1939, przez SS (ofiary pochowane na cmentarzu przykościelnym –w pobliżu miejsca zbrodni)
- ksiądz proboszcz Józef Wierzejski (l-68)
- burmistrz Aleksander Tański (l-62)
- lekarz Stanisław Zarachowicz (l-56)
* Egzekucja dokonana w Mszczonowie przy budynku plebani w dniu 11 września 1939, (ofiara pochowana na cmentarzu przykościelnym – po wojnie ekshumowana i przewieziona do rodzinnej miejscowości)
- ksiądz. Władysław Gołędowski (l-31) – zastrzelony podczas opatrywania rannego mieszkańca Mszczonowa
* Egzekucja dokonana w Mszczonowie na ulicy Sienkiewicza przy domu żydowskiego piekarza Joska Wojnraicha - 10 września 1939, (zastrzeleni wraz z około 10 kobietami i dziećmi, spalonymi w ich domu, zostali pochowani w tymczasowej mogile na podwórku Leonarda Dunaja)
- Josek Wojnrajch (l –ok. 50)
- dwóch synów Joska Wojnrajcha mających około 25-30 lat
* Powojenny burmistrz Mszczonowa Bronisław Romaszewski w zeznaniach sądowych złożonych w Sądzie Grodzkim w Żyrardowie przed sędzią Stanisławem Rejmanem w dniu 25 września 1945 roku podaje też, że w dniach od 6 do 8 września 1939 roku w okolicach Mszczonowa niemiecka żandarmeria polowa oraz SS dokonało kilku egzekucji , w których zginęło łącznie 10 osób. Jednakże wszystko wskazuje na to, że jedynie trzy osoby z listy sporządzonej przez burmistrza można uznać za prawdopodobnie rozstrzelane przez hitlerowców:
- Maksym Lukjańczyk – (bez żadnych dokumentów)
- Jan Deptała – nr tabliczki żołnierskiej 12.78.C.H.1908
- Strzelec –lat około 35 (bez żadnych dokumentów)
Pozostałe siedem osób jak wynika z dokumentów parafialnych sporządzonych w latach 40-tych, zginęło w innych okolicznościach:
- Bronisław Gorzędowski – podczas bombardowania Mszczonowa w dniu 6 września
- Jan Skiba - zginął w Markowie Tow. od kuli karabinowej w dniu 6 września
- Jadwiga Pelc – podczas bombardowania Mszczonowa w dniu 6 września
- Władysław Kwiatkowski – podczas bombardowania Mszczonowa w dniu 10 września
- Michał Mieczyńkowski (Mieczynkowski)- podczas bombardowania Mszczonowa w dniu 8 września
- Anna Karbowska – podczas bombardowania wsi Bielany (k/Piekar) w dniu 7 września
- Antoni Matera – podczas bombardowania Mszczonowa w dniu 7 września
*Lista osób, które zginęły w Mszczonowie i okolicach w 1939 roku w okolicznościach innych niż egzekucje. Daty zgonów wg wykazu pochodzącego z Parafii Rzym. –Katol. p.w. Świętego Jana Chrzciciela w Mszczonowie.
Zginęli 6 września:
- Bronisław Gorzędowski (l-56)- felczer z Mszczonowa
- Jadwiga Pelc (l-20)- sanitariuszka PCK z Józefpola
- Zofia Bukowska (l-70) – z zawodu kasjerka, zginęła podczas bombardowania w aptece, jaka znajdowała się w jej budynku
- Krystyna Cegłowska (l-25)-urzędniczka z Katowic
- Władysław Kotyński (l-55)- rolnik z Markowa Tow.
- Władysław Żebrowski (l-55)-rolnik z Markowa Tow.
- Anna Mierzejewska (lub Miedziejewska) (l-54) – z Krzyżówki (robotnik)
- Stefania Szustkiewicz (l-50)- z Mszczonowa
- Maria Mitkiewicz – Żółtek (l-71) –emerytka z Warszawy
- Stefan Niesiołowski (l-37)- porucznik (inż.) pochodził z Włocławka
- Sobiecka z Radkiewiczów (l-62) zam. Mszczonów (rolnik)
- Marianna Zielińska z Biedrzyckich (l-33) mieszkanka Mszczonowa (rolnik)
- Władysław Zieliński (l-14)
- Stanisław Wojtala (l-40) rolnik, zam. Kotwina Gydle
- Jan Skiba (l-52)- szewc z Markowa Tow.
Zginęli 7 września:
- Jan Markieiwicz (l-31)- mieszkaniec Wielunia
- Anna Znawirows(ka) - Karbowska (l-65)- z Bielan gm. Piekary (rolnik)
- Antoni Matera (l-30)- strzelec 65 –pułku piechoty –pochodził z wsi Grąbień z powiatu wieluńskiego
Zginęli 8 września:
- Florentyna (lub Franciszka) Oskiera (l-80) wdowa z Mszczonowa
- Stanisław Kurszawa (lub Kurzawa) (l-43) poch. z miasta Turek
- Józef Korczykowski (lub Kurczykowski) (l-68) bednarz z Mszczonowa
- Michał Mieczyńkowski (Mieczynkowski) (l-70) –robotnik z Mszczonowa
Zginęli 10 września:
- Władysław Kwiatkowski (l-52)-murarz z Mszczonowa
- Jan Zabłocki (l-77)- murarz z Mszczonowa
- Wincenty Dubis (l-50) –motorniczy tramwaju z Łodzi
- Józef Gutowski (l-50) -robotnik z Mszczonowa
Zginęli 11 września:
- Józef Franciszek Świderki (l-35)-rzeźnik z Mszczonowa
- Antoni Woźniak (l-56) –robotnik z Mszczonowa
- Adam Walczak (l-51)- robotnik z Mszczonowa
- Piotr Młynarski (l-65) –szewc z Mszczonowa
- Witold Stanisław Higierberger (lub Higiersger) (l-47) –ziemianin wł. majątku Głębskie, gm. Drzewce, pow. Koło
- Stefania Biała z Szmitów (l-41) –Pieńki Wręckie (rolnik)
Zginęli 12 września:
- Tomasz Soból (l-30) –woźny gminny, zam. w Radziejowicach
- Franciszek Brzycki (l-42) rolnik z miej. Zazdroń (prawdopodobnie Zazdrość)
Zginęli 5 października:
-Paweł Jasiński (l-70)- robotnik z Mszczonowa
-Franciszka Filipiak (l-63)
Listy osób sporządzone na podstawie materiałów zebranych w latach 40-tych w: Sądzie Grodzkim w Żyrardowie, Magistracie Miasta Mszczonowa oraz mszczonowskiej parafii rzym.-katol. – przechowywane są w Arch. Państwowym m.st. Warszawy Oddział w Grodzisku Maz. oraz w IPN.
* * *
Materiały mszczonowskiej parafii rzym.-katolickiej i Zarządu Miejskiego Miasta Mszczonowa sporządzone w 1945 roku oraz te zaczerpnięte z akt Sądu Grodzkiego w Żyrardowie zawierają sporo niejasności oraz błędów w pisowni nazwisk. Powyższy tekst jest próbą połączenia zawartych w nich danych oraz ich ogólnego uporządkowania.
oprac. Piotr Dymecki
