Izba Pamięci Ziemi Mszczonowskiej

AMSHINOV

Mszczonów w języku jidisz to Amshinov. Rzadziej miejscowi Żydzi nazywali go też Omszynowem.

W „Zbrojnym psie” Szymona Kobylińskiego pojawia się także nazwa Amścinow, która jest prawdopodobnie zmiękczeniem od Amshinov. Prawdopodobnie pierwsi Żydzi zaczęli się osiedlać w Mszczonowie pod koniec XVII wieku.

W połowie 1778 roku zostali oni „przyjęci do obywatelstwa miejskiego i dopuszczeni do praw miejskich” w zamian za partycypację w kosztach utrzymania miasta.

W okresie międzywojennym Mszczonów był dwunarodowy. 45% z pięciu tysięcy mszczonowian stanowili Żydzi.

W drugiej połowie XIX wieku ilościowo ludność żydowska nieznacznie przeważała nawet nad polską. Miasto było znanym ośrodkiem chasydyzmu. Yaakov David Kalish (1814 - 1878) czyt. Jakub Dawid Kalisz - założył tu lokalną dynastię
cadyków. Był on synem słynnego Icchaka Kalisza z Warki, zwanego Wurker Rebe.

Natomiast następcami założyciela mszczonowskiej dynastii cadyków byli: między innymi: Menachem Kalisz ze Mszczonowa (1860-1918), Józef (Josef) Kalisz syn Menachema ze Mszczonowa (zmarły w 1935 r.) i Jakub Dawid Kalisz syn Józefa (ur. 1906-zm. w gettcie warszawskim w 1942 r.). Grupy chasydów utożsamiających się z dynastią Amshinov istnieją do dziś w Jerozolimie i Nowym Jorku.

Niewątpliwie mszczonowskich cadyków zaliczyć trzeba do sławnych mieszkańców miasta. Ich dynastia była znana w całym chasydzkim świecie. Jednak Amshinov zasłynął nie tylko dzięki nim.

W Mszczonowie urodzili się także pisarz Hirsz Dawid Nomberg (1876-1927) i malarz Mosze Mendel Apelbojm (1887-1931). Z miastem był także związany pisarz i korespondent wielu pism żydowskich Ozer Warszawski. Urodził się on w 1898 roku w Sochaczewie, a do Mszczonowa przybył w czasie pierwszej wojny światowej. Uczył sie w mszczonowskiej szkole i wiele informacji o Mszczonowie zamieścił w swoich publikacjach.

Miasto z okresu 1915-1917 opisał w „Przemytnikach”. Ozer Warszawski zginął w 1944 roku.

Zdjęcie pisarza Hirsza Dawida Nomberga wraz z jego wierszem „Kołysanka II”, znajdujące się w zbiorach Wirtualnego
Muzeum Ziemi Mszczonowskiej. Niestety muzeum nie dysponuje fotografią, ani kopiami prac malarza Mosze Mendel Apelbojma.

Biogramy pisarzy Nomberga i Ozera Warszawskiego znajdują się w „Kronice gmin żydowskich Żyrardowa, Mszczonowa i Wiskitek”, która to jest częścią „Księgi pamięci dziejów gmin żydowskich”, wydanej w 1961 roku w Buenos Aires (dostępna na stronie internetowej Nowojorskiej Biblioteki Publicznej).

Koniec żydowskiego Mszczonowa nastąpił w okresie II wojny światowej. Niemalże wszystkich miejscowych Żydów
niemieccy okupanci wywieźli w 1941 i 1942 roku do warszawskiego getta. Ostatecznym miejscem ich zagłady był obóz
koncentracyjny w Treblince.