Zabytki i atrakcje turystyczne

Kirkut – ocalały zabytek żydowskiego Mszczonowa

Od końca wieku XVII do początku lat 40-tych wieku XX Mszczonów zamieszkiwały dwa narody. Polacy i Żydzi wspólnie budowali miasto i tworzyli jego historię. Każdy z narodów wydał swoich sławnych synów, którzy zapisali się złotymi zgłoskami w dziejach Mszczonowa.

Żydzi miasto nad Okrzeszą zwali - Amshinovem, Amścinowem, a niekiedy Omszynowem. Mszczonowska polsko-żydowska rodzina dzieliła się smutkami i radościami oraz dzielnie stawiała czoła trudnym wydarzeniom historycznym. Wspólnie przeżyła: upadek I Rzeczypospolitej, rozbiory, a następnie budowanie odrodzonej Polski. Koniec żydowskiej części Mszczonowa nastąpił w lutym 1941 roku, kiedy to niemalże wszystkich miejscowych wyznawców judaizmu niemieccy okupanci wywieźli do warszawskiego getta.

Pomimo tego, że przez około dwa i pół wieku Mszczonów był miastem budowanym wspólnie przez Polaków i Żydów, dziś bardzo niewiele historycznych pamiątek świadczy o tym, że miasto miało charakter dwukulturowy. Synagoga został spalona, a następnie całkowicie zburzona. Żydowskie kamienice Niemcy także zrównali z ziemią.

Ocalał jedynie kirkut, ale za to bardzo mocno okaleczony. Niegdyś stały na niej setki macew, lecz do naszych czasów przetrwało niewiele. Hitlerowcy większość z nich roztrzaskali, a następnie wykorzystali do umacniania brzegów rzeki Okrzeszy. Jednak nawet to co ocalało jest niezwykle cennym zabytkiem kultury żydowskiej i to nie tylko w skali miasta, czy regionu, ale wręcz całego kraju.

Kirkut powstał w XVIII wieku. Pochówki na jego terenie odbywały się do chwili wywiezienia miejscowych Żydów do warszawskiego getta. Pod koniec XX wieku nekropolia została odrestaurowana. Prace konserwatorskie zostały sfinansowane przez z Renatę Singer, której ojciec pochodził z Mszczonowa oraz rabina Singera, potomka rodu mszczonowskich rabinów.

Przedsięwzięcie odnowienia, a także uporządkowania rozległego terenu kirkutu przeprowadzono we współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Całość została ogrodzona.Wybudowano także majestatyczną bramę świetnie widoczną z trasy Warszawa –Katowice.

Podróżujących tą drogą zachęcamy, aby choć na chwilę zawitali do Mszczonowa i pospacerowali po nim, zapoznając się z bogatą historią miasta, a obowiązkowym punktem takiej historycznej wycieczki powinien być właśnie kirkut.

Zachowało się na nim kilkadziesiąt macew pogrupowanych w kwatery męskie i żeńskie. Najstarsza z ocalałych macew pochodzi z 1772 roku. Odnalazł i zidentyfikował ją Paweł Fijałkowski - znany badacz judaików centralnej Polski. Kolejne zabytkowe macewy datowane są na lata - 1778,1784,1788 i 1791. Na jednej z nich znajduje się napis, który przetłumaczył Z.Targielski - "Tu spoczywa. I postawił pomnik z kamienia nad grobem kobiety skromnej i pobożnej, która biedakowi i potrzebującemu podawała dłoń. Oto nieoceniona pani Tila, córka naszego nauczyciela, pana i naszego mistrza Joaba błogosławionej pamięci. Zmarła w dniu 28 menachem av roku 548 według skróconej rachuby. Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym".

W południowo - zachodniej części kirkutu odbudowano ohel, w którym spoczywają szczątki zmarłego w 1873 roku Arona kohena ze Mszczonowa, syna Mojżesza, przewodniczącego sądu rabinicznego w Nadarzynie i zięcia słynnego cadyka Menachema Mendla z Warki. Marcin Wodziński w "Grobach cadyków w Polsce" zamieszcza tłumaczenia napisu z jego macewy: "Tu pochowany pan, wielkie światło, sprawiedliwy, bogobojny, czcigodne i chwalebne jego imię, nasz nauczyciel, pan i mistrz, Aron kohen, syn nauczyciela Mojżesza kohena (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), przewodniczący sądu w gminie Nadarzyn, zięć pana sprawiedliwego (pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym) z Warki. Zmarł w poniedziałek 2 elul i pogrzebany o brzasku 3 elul roku 633 według krótkiego rachunku. Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia".

Mszczonów był znanym ośrodkiem chasydyzmu. Yaakov David Kalish (1814-1878) - czyt. Jakub Dawid Kalisz - założył tu lokalną dynastię cadyków. Był on synem słynnego Icchaka Kalisza z Warki, zwanego Wurker Rebe. Natomiast następcami założyciela mszczonowskiej dynastii cadyków byli: między innymi: Menachem Kalisz ze Mszczonowa (1860-1918), Józef (Josef) Kalisz syn Menachema ze Mszczonowa (zmarły 1935) i Jakub Dawid Kalisz syn Józefa (ur.1906-zm. W gettcie warszawskim w 1942r).

Grupy chasydów utożsamiających się z dynastią Amshinov istnieją do dziś w Jerozolimie i Nowym Jorku. Często przyjeżdżają oni do Mszczonowa i odwiedzają kirkut, który stał się dla nich miejscem szczególnym, gdyż kryje szczątki wspomnianych: rabina nadarzyńskiego Arona (zm. 1873) oraz Jakuba Dawida Kalisza (zm. 1878).

oprac. Piotr Dymecki